بیان بن سمعان تمیمی نهدیبَیانِ بْنِ سَمْعانِ تَمیمیِ نَهْدی (د۱۱۹ق/۷۳۷م)، از غُلات کیسانی که فرقۀ بیانیه به او منسوب است. فهرست مندرجات۱.۱ - دستگیری و اعدام ۱.۲ - انتقال امامت به بیان‌بن‌سمعان ۱.۳ - ادعای امامت و نبوت ۱.۴ - نامه به امام محمدباقر ۱.۵ - تکذیب امامیه و امامان شیعه ۱.۶ - طرح نظریه خلق قرآن ۱.۷ - بیان مدعی جانشینی ابوهاشم ۱.۸ - بیان تحت تاثیر حمزة بن‌عماره ۱.۹ - اعتقاد بیان به الوهیت حضرت علی ۱.۱۰ - اعتقاد به الوهیت بعد از حضرت علی ۱.۱۱ - در امر توحید جزء مشبه ۱.۱۲ - نخستین معتقدان به تشبیه در اسلام ۲ - فهرست منابع ۳ - پانویس ۴ - منبع ۱ - معرفی بیان بن سمعانبیان بن سمعان ـ که گاه در برخی منابع بر اثر تصحیف به اشتباه «بنان» خوانده شده [۱]
محمد کشی، معرفةالرجال، ج۱، ص۳۰۱، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۲]
محمد کشی، معرفةالرجال، ج۱، ص۳۰۴، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۳]
فخرالدین رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ج۱، ص۵۷، به کوشش علی سامی نشار، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م.
[۴]
فخرالدین رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ج۱، ص۶۳، به کوشش علی سامی نشار، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م.
[۵]
محمدتقی تستری، قاموس‌الرجال، ج۲، ص۴۰۰-۴۰۵، قم، ۱۴۱۰ق.
[۶]
محمدتقی تستری، قاموس‌الرجال، ج۲، ص۴۱۴، قم، ۱۴۱۰ق.
ـ در کوفه می‌زیسته است. [۷]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۲۵، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۸]
مطهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۰، به کوشش کلمان هوار، پاریس، ۱۹۱۶م.
از لقب وی «تَبّان»، پیداست که ظاهراً کاه‌فروش بوده است. [۹]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۲۵، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۱۰]
قاضی نعمان، الارجوزةالمختارة، ج۱، ص۲۲۹، به کوشش اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل، ۱۹۷۰م.
در زمرۀ گروههای فعال در منطقۀ عراق در دو دهۀ نخست قرن دوم هجری و در سالهای پس از مرگ ابوهاشم عبدالله بن محمدبن حنفیه (ه م)، بیان از نظریه‌پردزانی بود که با ایجاد انشعاب در کیسانیه و با ادعاهایی گزاف ـ از امامت تا الوهیت ـ پیروانی را گرد آورد که بیانیه نامیده می‌شوند. باورها و اندیشه‌های او، اگر چه به تداوم کیسانیه کمکی نکرد، اما زمینه‌ساز رواج و رشد برخی فرقه‌های شیعی و مکتبهای فکری پس از وی از جمله غلات و مشبِّهه گردید. ۱.۱ - دستگیری و اعدامبیان همراه با یکی دیگر از غالیان به نام مغیرةبن سعید ، به دست حاکم وقت کوفه ، خالدبن عبدالله قسری به سبب ادعاهای گزاف و یا قیام برضد حکومت، به همراه جمعی دیگر دستگیر و کشته شد. [۱۱]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۲۵، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۱۴]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۲۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۱۵]
مطهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۰، به کوشش کلمان هوار، پاریس، ۱۹۱۶م.
دربارۀ چگونگی و زمان دستگیری و اعدام وی، روایتهای متفاوتی وجود دارد [۱۶]
احمد بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۰۷، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۱۷]
احمد بلاذری، ج۳، ج۱، ص۷۶، ص۹، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۱۸]
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج۱۵، ص۱۲۱، به کوشش صلاح یوسف خلیل، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۱۹]
العیون و الحدائق، بغداد، ج۱، ص۲۳۰-۲۳۱، مکتبة المثنیٰ.
[۲۰]
ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسة، ج۳، ص۱۶۷، به کوشش احمدامین و احمدزین، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
[۲۱]
علی ابن‌حزم، الفصل، ج۵، ص۴۴، به کوشش محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، جده، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
که نمی‌توان در مورد آن‌ها با قاطعیت اظهارنظر کرد، اما دست‌کم شعارهای قیام برضد حکومت را نمی‌توان در این گزارشها چندان جدی تلقی نمود، چرا که شمار همراهان بیان در این جنبش، برای علنی ساختن یک قیام کافی نبود. از این گذشته، هیچ گزارشی از درگیری میان ایشان و مأموران حکومت وجود ندارد. همچنین گزارشهای فرقه‌نویسان شیعی، همچون نوبختی و اشعری قمی به وقوع قیام مشترک بیان و مغیره، و کشته شدن آن‌ها در یک روز، هیچ اشاره ندارد. [۲۲]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۲۵، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۲۳]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۳، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۲۴]
تبصرةالعوام، منسوب به مرتضی‌بن‌داعی‌حسنی‌رازی، ج۱، ص۱۶۹-۱۷۰، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۲۵]
احمد بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۰۷، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۲۶]
محمدجابر عبدالعال، حرکات الشیعةالمتطرفین، ج۱، ص۳۴-۳۵، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
۱.۲ - انتقال امامت به بیانبنسمعانبه گزارش بسیاری از منابع، بیانیه به انتقال امامت از محمدبن حنفیه به فرزندش، ابوهاشم عبدالله و از ابوهاشم به بیان‌بن‌سمعان باور داشتند، [۲۷]
علی اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۶۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۲۸]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۲۹]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۵، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۳۰]
محمد شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش احمد فهمی محمد، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۸م.
[۳۱]
شاهفور اسفراینی، التبصیرفی‌الدین، ج۱، ص۳۲، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۳۲]
احمد ابن تیمیه، منهاج‌السنةالنبویة، ج۳، ص۴۷۹، به کوشش محمدرشاد سالم، ریاض، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
اما در عین حال معتقد بودند که این امامت در جانشین محمدبن حنفیه، نوعی استخلاف و جانشینی در زمان حیات است ـ چنان‌که پیامبر اکرم - صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- در زمان حیات خود، هنگامی که به قصد جنگ از مدینه خارج می‌شد، کسانی را به عنوان جانشینی خود منصوب می‌کرد ـ و امامت در اعقاب شخص وصی تداوم نخواهد یافت و با مرگ او امامت به اصل خود، یعنی محمدبن حنفیه باز می‌گردد و او در آینده به عنوان مهدی ظهور خواهد کرد. [۳۳]
علی اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۹۵، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۳۴]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۴، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۳۵]
نشوان حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش کمال مصطفیٰ، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
[۳۶]
قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۲۰، ص۱۷۸، به کوشش عبدالحلیم محمود و دیگران، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
همچنین به روایت برخی از منابع، [۳۷]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۳۰، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۳۸]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۷، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
گروهی از بیانیه ابوهاشم را به عنوان مهدی می‌دانسته‌اند. به گمان برخی، [۳۹]
عبدالقاهر بغدادی، الملل و النحل، ج۱، ص۵۳-۵۴، به کوشش البیرنصری نادر، بیروت، ۱۹۷۰م.
از دیدگاه بیانیه دربارۀ امامت، چنین برمی‌آید که آنان امامت را از اهل بیت - علیهم‌السلام- خارج ساخته‌اند، اگر چه به استناد نظریۀ استخلاف که پیش‌تر توضیح داده شد، می‌توان دربارۀ صحت این ادعا درنگ کرد. ۱.۳ - ادعای امامت و نبوتبیان به ادعای امامت بسنده نکرد و پس از مرگ ابوهاشم، دعوی نبوت کرد و با غلو دربارۀ شخصیت ابوهاشم، مدعی شد که وی بیان را پیامبر قرار داد و گفت که منظور از آیه شریفۀ «هَذٰا بَیانٌ لِلنّاسِ» نیز خود اوست. [۴۱]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۳۰-۳۱، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۴۲]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۴، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۴۳]
قاضی نعمان، الارجوزةالمختارة، ج۱، ص۲۳۰، به کوشش اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل، ۱۹۷۰م.
[۴۴]
احمد ابوحاتم رازی، بخشی از «الزینة»، ج۱، ص۲۹۷، همراه الغلو و الفرق الغالیۀ عبدالله سلوم سامرایی، بغداد، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۴۵]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۴۷]
تبصرةالعوام، منسوب به مرتضی‌بن‌داعی‌حسنی‌رازی، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
۱.۴ - نامه به امام محمدباقرادعاهای گزاف وی بدانجا رسید که نامه‌ای به امام محمدباق ر- علیه‌السلام- نوشت و آن حضرت را به اقرار به نبوت خود فراخواند، [۴۸]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۳۰-۳۱، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۴۹]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق،ص۳۴، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش .
[۵۰]
قاضی نعمان، الارجوزةالمختارة، ج۱، ص۲۳۰، به کوشش اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل، ۱۹۷۰م.
[۵۱]
احمد ابوحاتم رازی، بخشی از «الزینة»، ج۱، ص۲۹۷، همراه الغلو و الفرق الغالیۀ عبدالله سلوم سامرایی، بغداد، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۵۲]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۲۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۵۳]
محمد شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۶-۲۴۷، به کوشش احمد فهمی محمد، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۸م.
[۵۴]
محمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام (حوادث۱۰۱-۱۲۰ق)، ج۱، ص۲۳۰، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
۱.۵ - تکذیب امامیه و امامان شیعهگفتنی است که بیان به همراه جمعی دیگر از غالیان معروف، همواره مطرود و مورد تکذیب امامیه و امامان شیعه بوده است. [۵۵]
محمد کشی، معرفةالرجال، ج۱، ص۲۹۰-۲۹۱، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۵۶]
محمد کشی، معرفةالرجال، ج۱، ص۳۰۱-۳۰۵، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
از این گذشته بنابر گزارشهایی، میان وی و یاران امام باقر - علیه‌السلام- روابط دوستانه‌ای برقرار نبوده است و او به اتفاق مغیرةبن سعید ، یاران حضرت را تکفیر می‌کرده‌اند. [۵۷]
احمد بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۰۷، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
[۵۸]
العیون و الحدائق، بغداد، ج۱، ص۲۳۰، مکتبة المثنیٰ.
بنابراین، به گزارش نوبختی [۵۹]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۲۵، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
و سعدبن عبدالله اشعری ، [۶۰]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۳، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
دالّ بر این‌که بیان زمانی مدعی جانشینی امام محمدباقر - علیه‌السلام- بوده است، نمی‌توان چندان اعتماد کرد و به‌رغم نظر برخی از محققان، صحیح‌تر آن است که بگوییم در این مورد میان بیان‌بن سمعان و مغیرةبن سعید خلط شده است و به علت یکی بودن زمان و مکان و اعتقادات مشترک آن دو، ادعاهای یکی را به دیگری نسبت داده‌اند. [۶۱]
وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ج۱، ص۲۴۷، بیروت، ۱۹۷۴م.
[۶۲]
محمدجابر عبدالعال، حرکات الشیعةالمتطرفین، ج۱، ص۳۵-۳۶، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
۱.۶ - طرح نظریه خلق قرآنبه گزارش ابن‌قتیبه ، [۶۳]
عبدالله ابن قتیبه، عیون‌الاخبار، ج۲، ص۶۵، به کوشش یوسف علی طویل، بیروت، ۱۹۷۷م.
بیان‌بن‌سمعان نخستین کسی است که نظریۀ خلق قرآن را مطرح کرده، و بدان باور داشته است، [۶۴]
احمدبن‌ابراهیم بن‌عیسیٰ، توضیح المقاصد و تصحیح القواعد، ج۱، ص۵۶، به کوشش زهیر شاویش، بیروت، ۱۴۰۶ق.
اما چنان‌که برخی‌ازمحققان اظهار داشته‌اند، درگزارش مذکور، میان بیان و جعدبن‌درهم (ه م) که وی نیز به دست خالدبن‌عبدالله‌قسری کشته شد، خلط شده است. ۱.۷ - بیان مدعی جانشینی ابوهاشمبیانیه تنها به این دلیل یکی از فرق کیسانی به شمار می‌آیند که بیان‌بن‌سمعان در رقابت با دیگر گروههای کیسانی، مدعی جانشینی ابوهاشم بوده است. اما صرف‌نظر از این نکته، باورهای فرقۀ بیانیه، دربرگیرندۀ طیفی از اندیشه‌های غالیانه و ادعاهای گزاف است ـ فارغ از انگیزه‌های سیاسی و مبارزه‌طلبی نهفته درآن ـ که از این جهت، در زمرۀ یکی از گروههای مهم غلات شیعی جای می‌گیرد. [۶۵]
علی اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۶۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۶۶]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۳، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۶۷]
وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ج۱، ص۲۳۸-۲۳۹، بیروت، ۱۹۷۴م.
نوبختی [۶۸]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۳۲، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
که از قدیم‌ترین و معتبرترین منابع در شناساندن فرقه‌ها و جریانهای داخلی شیعه به‌شمار می‌آید، پس از ذکر فرقه‌های کیسانیه و برخی انشعابهای آن، همچون عباسیه و حارثیه ، اظهار می‌دارد که نخستین جریانهای فکری غالیان، از درون فرقه‌ها بیرون آمده است. سعدبن‌عبدالله اشعری [۶۹]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۵۵-۵۶، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
نیز بیانیه را در زمرۀ گروههای پیشگام و پیشین غلات شمرده است. ۱.۸ - بیان تحت تاثیر حمزة بنعمارهبیان به گزارش منابع شیعی، [۷۰]
حسن نوبختی، فرق الشیعة، ج۱، ص۲۵، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م.
[۷۱]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۲-۳۴، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
نخست تحت‌تأثیر شخصی به نام حمزةبن‌عماره بربری قرار گرفت که خود از غالیان شیعی و مورد طعن وتکذیب امامان شیعه بود و جامعۀ شیعیان از وی برائت می‌جست. وی که از پیروان کربیه و از اهالی مدینه بود، از ایشان جدا شد و ادعای الوهیت محمدبن‌حنفیه و امامت و پیامبری خود را مطرح ساخت و به اباحۀ محرمات و ارتکاب معاصی و گسترش اندیشه‌های غلوآمیز پرداخت. بیان‌بن‌سمعان که خود زمینه‌های گرایش به غالیان را داشت، سرشناس‌ترین فرد در حلقۀ پیروان حمزةبن‌عماره بود و با توجه به این‌که تاریخ حرکت و مواضع انشعابی حمزه، در سالهای پایانی قرن اول و چندی قبل از وفات ابوهاشم تخمین زده می‌شود، [۷۲]
وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، ج۱، ص۲۰۶، بیروت، ۱۹۷۴م.
می‌توان بیان را سرآمد غلات منشعب از کیسانیه ، و بیانیه را از نخستین فرقه‌های غالیان در کوفه دانست. [۷۳]
شیبی، کامل مصطفیٰ، ج۱، ص۱۳۴، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱.۹ - اعتقاد بیان به الوهیت حضرت علیگفتهاند که بیان به الوهیت علی - علیه‌السلام - باور داشت و معتقد بود که جزئی الاهی در وی حلول کرد و با جسد او یکی شد و آن حضرت به یاری آن جزء الاهی بود که از غیب خبر می‌داد، یا برکفار پیروز می‌شد و یا توانست در خیبر را از جایش بکند. [۷۴]
محمد شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش احمد فهمی محمد، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۸م.
[۷۵]
محمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام (حوادث۱۰۱-۱۲۰ق)، ج۱، ص۲۳۰، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
[۷۷]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۲۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
بیان معتقد بود که ممکن است امام علی - علیه‌السلام-، در برخی زمانها ظاهر شود و منظور از آیه شریفۀ «هَلْ یَنْظُرونَ اِلّا اَنْ یَاْتِیَهُمُ اللهُ فی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ» علی- علیه‌السلام- است و اوست که در سایۀ ابرها می‌آید و رعد صدای او، و برق تبسم اوست. [۷۹]
محمد شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۲۴۶، به کوشش احمد فهمی محمد، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۸م.
[۸۰]
محمد کشی، معرفةالرجال، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
نیز در تأویل آیۀ شریفۀ «هُوَ الّذی فی السَّماءِ اِلهٌ وَ فی الّأَرْضِ اِلهٌ» به دوگانگی الوهیت در آسمان و زمین قائل بوده است و این‌که امامان، در واقع اله زمین‌اند. [۸۲]
محمد کشی، معرفةالرجال، ج۱، ص۳۰۴، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۸۳]
محمد کشی، معرفةالرجال، ج۱، ص۳۲۴-۳۲۵، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
به نظر می‌رسد که در دو مورد اخیر، یعنی تأویل آیات میان باورهای بیان و برخی از غالیان پس از وی، خلط شده باشد، چراکه در گزارشهای کشی، بیان در طبقۀ اصحاب و معاصران امام صادق - علیه‌السلام- جای گرفته است که با سال درگذشت او (۱۱۹ق) مطابقت ندارد. همچنین به گزارش برخی منابع، بیانیه به معنایی غیر از ظاهر لفظ برای قرآن قائل نبوده، و منکر هرگونه تأویل بوده‌اند، [۸۴]
ابوتمام خراسانی، باب‌الشیطان من کتاب‌الشجرة، ج۱، ص۶۷، به کوشش و مادلونگ و پ واکر، لیدن، ۱۹۹۸م.
از این‌رو، نمی‌توان تأویل آیات مذکور را به بیان منتسب دانست. ۱.۱۰ - اعتقاد به الوهیت بعد از حضرت علیبنابر روایتی، بیان به الوهیت امام علی- علیه‌السلام- و پس از او امام حسن و امام حسین - علیه‌السلام- و محمدبن‌حنفیه و سپس ابوهاشم معتقد بود و این‌که روح‌الاهی به شیوه‌ای تناسخ گونه در پیامبران و امامان منتقل گردیده، تا به ابوهاشم، رسیده، و از ابوهاشم به وی منتقل شده است. [۸۵]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۴۰،به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۸۶]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ، ص۲۳۶-۲۳۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۸۷]
احمد مقریزی، الخطط، ج۲، ص۲۵۲، بولاق، ۱۳۱۲ق.
[۸۸]
تبصرةالعوام، منسوب به مرتضی‌بن‌داعی‌حسنی‌رازی، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۸۹]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۱، ص۴۲۷، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۹۰]
شاهفور اسفراینی، التبصیرفی‌الدین، ج۱، ص۱۲۴، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۹۲]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۲۷، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
بنابراین، بیانیه از این دیدگاه در زمرۀ حلولیه جای می‌گیرند [۹۳]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۲، ص۲۴۹، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۹۴]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۵۵، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۹۵]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۷۲، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
و از جهتی جزء نخستین فرق اسلامی‌اند که باور به تناسخ، به شکلی در بافت اعتقادی ایشان جای گرفته است. [۹۶]
مطهر مقدسی، البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۳۰، به کوشش کلمان هوار، پاریس، ۱۹۱۶م.
[۹۷]
عبدالقاهر بغدادی، الملل و النحل، ج۱، ص۱۱۷، به کوشش البیرنصری نادر، بیروت، ۱۹۷۰م.
همچنین بیان معتقد بود که اسم اعظم را می‌داند و به واسطۀ آن، با ستاره زهره سخن می‌گوید. [۹۸]
ابوتمام خراسانی، باب‌الشیطان من کتاب‌الشجرة، ج۱، ص۶۸، به کوشش و مادلونگ و پ واکر، لیدن، ۱۹۹۸م.
[۹۹]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۲۳۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۰۰]
علی اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۵۵-۵۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۰۱]
نشوان حمیری، الحورالعین، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش کمال مصطفیٰ، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
[۱۰۲]
احمد ابن تیمیه، منهاج‌السنةالنبویة، ج۲، ص۵۰۲، به کوشش محمدرشاد سالم، ریاض، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
ناگفته پیداست که بسیاری از این ادعاها و باورها که بیش از همه در میان فرقه‌های غالی رواج داشته، و متأثر از اندیشه‌های گنوسی بازمانده از دیرباز در منطقۀ بین‌النهرین و عراق بوده، دست‌مایه‌ای برای یافتن پیروان بیش‌تر بوده است. [۱۰۳]
محمدجابر عبدالعال، حرکات الشیعةالمتطرفین، ج۱، ص۳۴، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
۱.۱۱ - در امر توحید جزء مشبهبه گزارش بسیاری از منابع، بیان‌بن‌سمعان در امر توحید ، در زمرۀ مشبه بوده، و می‌پنداشته است که خداوند به انسان شباهت دارد و همچون او دارای اعضا و جوارح است و به استناد آیه «کُلُّ شَیْءٍهالِکٌ اِلّا وَجْهَهُ»، تمامی اعضای او به جز وجه، دستخوش فنا و نیستی خواهد شد. [۱۰۵]
سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، ج۱، ص۳۷-۳۸، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۱۰۶]
علی اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۵۵-۵۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۰۷]
ابوتمام خراسانی، باب‌الشیطان من کتاب‌الشجرة، ج۱، ص۶۷، به کوشش و مادلونگ و پ واکر، لیدن، ۱۹۹۸م.
[۱۰۸]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۲۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۰۹]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۲۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
همچنین بیانیه در معنای آیۀ شریفۀ «کَتَبَ عَلٰی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ» معتقد بودند که خداوند بر جمیع اعضا و جوارح خود کلمۀ « رحیم » را نوشته است. ۱.۱۲ - نخستین معتقدان به تشبیه در اسلامبرخی دانشمندان مسلمان [۱۱۱]
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۲۵-۲۲۶، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۱۲]
فخرالدین رازی، اعتقادات gt;/spanspan class=darkdarktag dark_tagفرق المسلمین و المشرکین، ج۱، ص۶۳، به کوشش علی سامی نشار، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م.
غالیان شیعه ، به ویژه بیان‌بن‌سمعان را نخستین معتقدان به تشبیه و تجسیم در اسلام دانسته‌اند و برخی در تبیین علت آن گفته‌اند که اعتقاد به الوهیت انسان، زمینه‌ساز پایین آوردن مقام الاهی و نزدیک ساختن آن به جایگاه انسان، یعنی تشبیه و تجسیم است. [۱۱۳]
شیبی، کامل مصطفیٰ، ج۱، ص۱۳۴-۱۳۵، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
هالم بازتاب اندیشه‌های گنوسی بیان و باورهای او در تشبیه را در غلات پس از وی همچون مخمسه و در برخی متون گنوسی همچون ام‌الکتاب ، بررسی کرده است.گفتنی است ابوتمام نویسندۀ اسماعیلی ، نظریه‌ای فقهی، دربارۀ وضو با استناد به آیۀ شریفۀ «اِذا قُمْتُمْ اِلَی الصِّلوٰةِ فَاغْسِلوا وُجوهَکُم» به بیانیه نسبت داده است. بدین شرح که به دلیل ظاهر آیه ، هر کس به نماز برخیزد، باید که وضو سازد، حتیٰ اگر پیش از آن وضو داشته باشد. [۱۱۵]
ابوتمام خراسانی، باب‌الشیطان من کتاب‌الشجرة، ج۱، ص۶۸، به کوشش و مادلونگ و پ واکر، لیدن، ۱۹۹۸م.
۲ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل. (۲) احمد ابن تیمیه، منهاج‌السنةالنبویة، به کوشش محمدرشاد سالم، ریاض، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۳) احمد ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق. (۴) علی ابن‌حزم، الفصل، به کوشش محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، جده، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۵) عبدالله ابن قتیبه، عیون‌الاخبار، به کوشش یوسف علی طویل، بیروت، ۱۹۷۷م. (۶) ابوتمام خراسانی، باب‌الشیطان من کتاب‌الشجرة، به کوشش و مادلونگ و پ واکر، لیدن، ۱۹۹۸م. (۷) احمد ابوحاتم رازی، بخشی از «الزینة»، همراه الغلو و الفرق الغالیۀ عبدالله سلوم سامرایی، بغداد، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۸) ابوحیان توحیدی، الامتاع و المؤانسة، به کوشش احمدامین و احمدزین، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م. (۹) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به کوشش صلاح یوسف خلیل، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۱۰) احمدبن‌ابراهیم بن‌عیسیٰ، توضیح المقاصد و تصحیح القواعد، به کوشش زهیر شاویش، بیروت، ۱۴۰۶ق. (۱۱) شاهفور اسفراینی، التبصیرفی‌الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۲) علی اشعری، مقالات الاسلامیین، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۱۳) عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۱۴) عبدالقاهر بغدادی، الملل و النحل، به کوشش البیرنصری نادر، بیروت، ۱۹۷۰م. (۱۵) احمد بلاذری، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م. (۱۶) تبصرةالعوام، منسوب به مرتضی‌بن‌داعی‌حسنی‌رازی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۶۴ش. (۱۷) محمدتقی تستری، قاموس‌الرجال، قم، ۱۴۱۰ق. (۱۸) محمد ذهبی، تاریخ‌الاسلام (حوادث۱۰۱-۱۲۰ق)، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م. (۱۹) سعدبن‌عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، ۱۳۶۱ش. (۲۰) عبدالکریم سمعانی، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۲۱) محمد شهرستانی، الملل و النحل، به کوشش احمد فهمی محمد، قاهره، ۱۳۶۸ق/۱۹۴۸م. (۲۲) شیبی، کامل مصطفیٰ، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۲۳) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۲۴) طبری، تاریخ. (۲۵) محمدجابر عبدالعال، حرکات الشیعةالمتطرفین، قاهره، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م. (۲۶) العیون و الحدائق، بغداد، مکتبة المثنیٰ. (۲۷) فخرالدین رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، به کوشش علی سامی نشار، قاهره، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م. (۲۸) وداد قاضی، الکیسانیة فی التاریخ و الادب، بیروت، ۱۹۷۴م. (۲۹) قاضی عبدالجبار، المغنی، به کوشش عبدالحلیم محمود و دیگران، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م. (۳۰) قاضی نعمان، الارجوزةالمختارة، به کوشش اسماعیل قربان حسین پوناوالا، مونترآل، ۱۹۷۰م. (۳۱) قرآن کریم. (۳۲) محمد کشی، معرفةالرجال، اختیار شیخ طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. (۳۳) مطهر مقدسی، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، ۱۹۱۶م. (۳۴) احمد مقریزی، الخطط، بولاق، ۱۳۱۲ق. (۳۵) نشوان حمیری، الحورالعین، به کوشش کمال مصطفیٰ، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م. (۳۶) حسن نوبختی، فرق الشیعة، به کوشش هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱م. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بیان بن سمعان تمیمی »، ج۱۳، ص۵۳۱۱. |